Rối loạn tâm thần ở phụ nữ mang thai và sau sinh

I. Tại sao bị rối loạn tâm thần trong thai kỳ? 

1. Yếu tố sinh học: 

Trong thai kỳ, cơ thể người phụ nữ có sự thay đổi nội tiết tố liên quan đến thai nhi như các hormon Estrogen, Progesteron, HCG và có sự gia tăng bài tiết 1 số hormon tuyến yên, cận giáp, tuyến giáp và hormon buồng trứng. Việc tiết nội tiết tố nhiều hay ít quá có thể gây ra những rối loạn cảm xúc và tinh thần, có hại cho sức khỏe và sự thanh thản trí óc. Ví dụ   việc tăng tiết quá độ nội tiết tố tuyến giáp thyroxin có thể làm một người bình thường căng thẳng và dễ bị cáu gắt… 

2. Yếu tố tâm lý xã hội không thuận lợi như: mang thai ngoài ý muốn, mẹ sống độc thân, sự khó khăn thiếu thốn về vật chất, kinh tế thu nhập kém hoặc không có khi mang thai, thiếu sự quan tâm, chăm sóc, nâng đỡ từ gia đình, chia sẻ của người chồng, quan niệm sinh con trai, con gái. 

3. Yếu tố thực thể: Ngoài ra còn các yếu tố liên quan trực tiếp như nhiễm trùng, nhiễm độc, can thiệp sản khoa. Người ta thấy mẹ sốt khi mang thai con dễ bị tự kỷ hoặc tỉ lệ chậm phát triển tâm thần cao gấp đôi.

II. Làm sao nhận biết?   

- Trầm cảm nhẹ: sau khi sinh con khoảng 3-4 ngày người mẹ có thể khóc lóc không rõ nguyên nhân, mêt mỏi. 

-  Trầm cảm nặng: lúc đầu người mẹ cảm thấy lo lắng, sau trở nên buồn rầu, cáu gắt vô cớ, có những hành vi kỳ quặc đối với người con mới đẻ. 

- Bà mẹ có thể có những hành vi có hại cho thai nhi và chính bản thân mình như hút thuốc lá, uống rượu, sử dụng ma túy và tăng cân, thường gặp ở bà mẹ ít chú ý chăm sóc bản thân, ít khám thai định kỳ, ăn uống không đủ chất.   

III. Mức độ ảnh hưởng trên thai

1. Rối loạn stress cấp và trường diễn: có thể xảy ra ở bất kỳ thời điểm nào trong thời gian mang thai và dễ làm tăng nguy cơ tử vong sơ sinh, nhưng trong thực tế lại ít được mọi người chú ý đến.Nguy cơ bị stress có thể gây tác hại lập tức và lâu dài cho thai như dễ sinh non, thai chết lưu - hay gặp ở 3 tháng đầu thai kỳ. Nếu stress xảy ra ở 3 tháng cuối thường có nguy cơ sinh con nhẹ ký. 

2. Rối loạn stress sau sang chấn tâm lý (PTSD): dễ có nguy cơ cao thai bị lạc chỗ (thai ngoài tử cung), sảy thai, nôn nhiều và chuyển dạ sớm. 

3. Rối loạn trầm cảm: thường liên quan đến các tai biến như sảy thai, chảy máu trong thai kỳ, sức đề kháng động mạch tử cung cao và gia tăng nguy cơ sinh mổ. 

4. Rối loạn ăn uống: Bệnh nhân mắc chứng chán ăn vô độ dễ có nguy cơ sảy thai cao gấp 2 lần, hoặc thai nhẹ ký, nếu mắc chứng ăn vô độ thì có nguy cơ cao về đái tháo đường. 

5. Rối loạn hoảng loạn: Nguy cơ cao về chuyển dạ sớm và sinh non, đa ối, thiếu máu, thời gian mang thai tương đối ngắn (sảy thai, sinh non). 

6. Rối loạn lưỡng cực trong giai đoạn hưng cảm: tuy hiếm gặp nhưng ảnh hưởng đến thai nhi do nguy cơ gia tăng hoạt động tình dục, hoạt động thể lực quá mức, hoặc lạm dụng ma túy. 

7. Thai phụ mang thai mà mắc bệnh tâm thần phân liệt kèm các bệnh lý mạn tính như: cao huyết áp, đái tháo đường sẽ làm bệnh trầm trọng hơn; ngoài ra cũng làm tăng nguy cơ sinh non, thai chết lưu, thai nhẹ ký, hoặc khiếm khuyết về tim mạch. 

8. Những rối loạn tâm thần sau khi sanh: 

- Lú lẫn, hoang tưởng cấp hoặc rối loạn hành vi: dẫn đến bỏ bê không chăm sóc bản thân và/hoặc đứa con, hoặc giết hại con. 

III. Vấn đề điều trị: 

1. Đối với các rối loạn tâm căn thời kỳ mang thai: Ba tháng đầu tránh dùng các thuốc chống trầm cảm, giải lo âu nếu không có chỉ định của bác sĩ. Thai phụ cần được nâng đỡ bằng các liệu pháp tâm lý, và liệu pháp gia đình. Về mặt này vai trò của người chồng rất quan trọng 

2. Đối với các trường hợp loạn thần sau đẻ - lú lẫn, hoang tưởng: dùng thuốc theo chỉ định, và phải tuân thủ nghiêm ngặt hướng dẫn của bác sĩ. Lưu ý nguy cơ tự sát và giết con của sản phụ. 

4. Các biện pháp cần thiết: Nhập viện, tách mẹ và con (để đảm bảo an toàn cho con), loại trừ các nguyên nhân phụ khoa (sót nhau, nhiễm trùng...). Khi trạng thái   của mẹ đã thuyên giảm cần cho gặp con trước sự giám sát y tế để tái lập mối quan hệ mẹ-con. Nếu điều kiện cơ sở cho phép, nên cho cả mẹ lẫn con cùng nằm viện. 

5.  Sự ảnh hưởng của thuốc điều trị rối loạn tâm thần với thai nhi: 

-  Việc dùng thuốc để điều trị rối loạn tâm thần đương nhiên có ảnh hưởng đến thai nhi. Vấn đề ở chỗ khi bị bệnh tâm thần, nhiều phụ nữ vẫn muốn sinh con hoặc mang thai ngoài ý muốn, cần phải thảo luận với bác sĩ chuyên khoa tâm thần đang theo dõi và điều trị cho mình. 

-   Điều cần thiết phải ngừng sử dụng thuốc ít nhất 1 tháng trước thời điểm có thể thụ thai. Tốt nhất nên tránh sử dụng thuốc trong 3 tháng đầu của thai kỳ vì đây là thời kỳ quan trọng nhất liên quan đến quá trình hình thành và phát triển các cơ quan trong bào thai. 

- Khi mẹ dùng thuốc hướng thần (sau đẻ) thì không cho con bú vì thuốc hướng thần qua được sữa mẹ. 

IV. Phòng ngừa như thế nào? 

Trước khi có con, các cặp vợ chồng cần được hướng dẫn về tình trạng sức khỏe, nhu cầu tâm lý của người mẹ trong giai đoạn thai kỳ và hậu sản, cách chăm sóc em bé để người chồng có thể hỗ trợ vợ một cách tốt nhất. Người mẹ nên đi khám thai định kỳ và cần được theo dõi trong thời kỳ hậu sản. 

Trong thời gian mang thai và sau sanh, nếu người phụ nữ có rối loạn nhẹ, chồng và người thân cần quan tâm, động viên để họ vượt qua giai đoạn khó khăn. Thai phụ nên nghỉ ngơi và làm việc nhẹ nhàng. Nếu có các rối loạn tâm thần nặng cần đưa thai phụ đến khám tại cơ sở chuyên khoa tâm thần để được theo dõi, trị liệu. 

Sau sanh nên chọn thời điểm thích hợp để cho mẹ gần con và chăm sóc con, và phải có sự theo dõi, giúp đỡ của thầy thuốc chuyên khoa tâm thần, tâm lý trị liệu. Khi có rối loạn hành vi kích động dữ dội hoặc trầm cảm nặng cần nhập viện để được điều trị, cách ly đảm bảo an toàn cho con. Khi bệnh tạm ổn, người mẹ cần được nâng đỡ để tránh mặc cảm. Nếu mẹ dùng thuốc hướng thần không cho con bú mẹ. 

Cần phòng ngừa và loại trừ các nguyên nhân sản phụ khoa (nhiễm trùng, sót nhau)

Ths.Bs. Nguyễn Ngọc Quang 
Giám đốc Trung tâm Giám định Pháp y Tâm thần TP. HCM

Theo T4G